Opgericht eind jaren dertig voor de Nederlandse krijgsmacht, is de Westenbergkazerne in Schalkhaar nu in gebruik als asielzoekerscentrum. Veelal voor de opvang van oorlogsvluchtelingen. Oorlogsdreiging is daarmee onbedoeld een blijvende rode draad van Spanjaardsdijk 47, waarvan een deel Rijksmonument is. Huismeester Paul Geurtsen en locatiemanager Anja Ran over de historie en huidige functie van hun monumentale werkplek.

Een destijds geheime brief uit 1957, ingelijst tegenover het bureau van Paul, verraadt iets van de bijzondere historie van Spanjaardsdijk 47 in Schalkhaar, het asielzoekerscentrum (AZC) waar sinds dertig jaar vele nationaliteiten zijn opgevangen. Anja: ‘Afhankelijk van de brandhaard kwamen de oorlogsvluchtelingen uit Iran, Irak, Somalië, Nigeria, Kongo, Rwanda, Burundi. Nu komen de meeste asielzoekers uit Wit-Rusland, Syrië, Jemen, Turkije en Afghanistan. In totaal is er plek voor 650 asielzoekers.’

 

 

Schalkhaarder 

Velen van hen zullen zich amper tot niet bewust zijn van de geschiedenis van hun opvangplek en de rol die oorlog hierin heeft gespeeld. Eind jaren dertig van de vorige eeuw wordt architect A.G. Boost door het Ministerie van Oorlog benaderd voor het ontwerpen van zestien kazernecomplexen, waaronder De Westenbergkazerne. Het dankt zijn naam aan generaal-majoor Westenberg (1764-1841). De bouw werd abrupt onderbroken door de uitbraak van de Tweede Wereldoorlog. De Duitse bezetter voltooide in 1940 de kazerne en huisvestte er het beruchte Politieopleidingsbataljon (POB) Schalkhaar. In de periode 1941-1944 werden er ongeveer 3.000 Nederlanders onder Duits toezicht geschoold in de ideologie van de SS. De benaming Schalkhaarder was in oorlogstijd en lang daarna een scheldwoord. De kazerne huisvestte ook de Storm Westenberg van de Nederlandse SS. Dat de Duitse bezetter daar veel belang aan hechtte, blijkt uit een bezoek van de nazikopstukken Heinrich Himmler, Hans Rauter en Arthur Seyss-Inquart in februari 1944 aan de locatie.


Paul van Vliet
Paul: ‘Na de oorlog werd de Westenbergkazerne in gebruik genomen door de Koninklijke Landmacht. Vele duizenden dienstplichtigen en beroepsmilitairen beleefden vanaf 1953 mooie tijden op de Westenbergkazerne. Een van de prominentste dienstplichtige op de Westenbergkazerne was de onlangs overleden Nederlandse cabaretier Paul van Vliet. Hij diende in de jaren 1955/1956 als welzijnszorgofficier en trad er volgens zeggen ’s avonds op met onder andere zelfgeschreven revues. Zijn conference Majoor Kees uit de jaren zeventig zou geïnspireerd zijn op zijn verblijf op de Westenberg.’

 

 

Het Poortgebouw
In de kazernetijd tot 1992 kenden de diverse ruimtes in het Poortgebouw de volgende gebruikers: officiers- en onderofficiersmess, sportzaal, wacht, welzijnszorg, tandarts, bataljonsstaf en de militaire geneeskundige dienst. ‘Dat is nu compleet anders’, vertelt Anja. ‘Links van de poort maken kinderen de dienst uit in de peuterspeelzaal en in de voorschoolse opvang met buiten een speelterrein. De ruimte daarnaast is voor overleg en trainingen. Rechts van de poort hebben de vrouwen een eigen honk met de naam Sisters. Er staan naaimachines en er is een gezamenlijke ruimte voor vermaak.’

Originele cellen
Paul: ‘Andere gebruikers in het Poortgebouw zijn de woonbegeleiders, de managers en managementassistenten, de IBO en de Dienst Terugkeer en Vertrek (DT&V). IBO staat voor Intensieve Behandel Opvang die een tweedehands kledingwinkel hebben ingericht. De afdeling ICT heeft er zijn kantoren en een patchruimte (voor telefonie en het netwerk). De originele cellen, waar overtredende militairen tijdelijk werden opgesloten, zijn nog grotendeels intact en nu in gebruik als opslagruimtes. Tot slot heb je helemaal links de sportzaal waar diverse sporten worden uitgeoefend.’

 

 

Brothers
Rondom het Poortgebouw zitten de Bewonersgebouwen voor de 550 asielzoekers. Dan heb je ook nog het woongebouw voor de IBO, een gebouw voor de gezondheidsorganisatie VZA en vluchtelingen werk. Verder een ruimte voor de flexwerkers en een grote vergaderzaal waar o.a. de kinderen van groepen 7 en 8 van de Nicolaas en De Sleutel elk jaar hun eindejaar voorstelling voor hun ouders houden. Bij de ingang aan de Frieswijkerweg vind je de receptie en het magazijn. Het grote gebouw E herbergt het openleercentrum, de ICT- en computerruimte voor de asielzoekers, de fietsenwerkplaats en een ruimte voor de kleermaker en kapper. Tot slot zit in dat gebouw de woonkamer waar de bewoners, voornamelijk mannen, tv kunnen kijken en kunnen biljarten. Dit is ook de uitvalsbasis waar de mannen via hun honk Brothers van alles organiseren.

 

‘Meest opvallend aan de buitenkant zijn de halfronde, glazen wachterscabines, aangebracht onder een plat koperen dakje met brede dakrand’

 

Rijksmonument
Het Poortgebouw van de Westenbergkazerne-complex heeft het predicaat Rijksmonument, onder andere vanwege de vormgeving in een zakelijke stijl. Anja: ‘Meest opvallend aan de buitenkant zijn de halfronde, glazen wachterscabines, aangebracht onder een plat koperen dakje met brede dakrand.’
Het Poortgebouw wordt door Rijksmonumenten geroemd om zijn algemeen cultuur-, architectuurhistorisch en stedenbouwkundig belang en uitwendige gaafheid. Verder is het een beeldbepalend onderdeel van het kazernecomplex. Tot 1987 diende het Poortgebouw als hoofdingang naar het kazerneterrein. In dat jaar kreeg de kazerne een nieuwe hoofdingang aan de Frieswijkerweg. Dat was nodig, omdat het bataljon de vertrouwde wielvoertuigen verwisselde voor rupsvoertuigen. Paul: ‘In de doorrit zit nog altijd de inscriptie in natuursteen, ter herinnering aan de legging van de eerste steen.’ Deze werd op 29 maart 1939 gelegd door baron van Voorst tot Voorst, commissaris van de koningin te Overijssel.

 

 

Regimentsmonument
Achter het poortgebouw stond het Regimentsmonument, dat inmiddels is vervangen door een kunstobject. Het kunstobject, een wereldbol, gedragen door twee (naakte) vrouwen met ernaast twee zittende (naakte) kinderen is in opdracht van de eerste AZC-directeur Jacques Eijpe gemaakt. Paul: ‘In het verleden kwam het wel voor dat de naakte sculpturen door sommige asielzoekers aanstootgevend werden gevonden en door hen werden aangekleed. Nu wordt dat meer geaccepteerd en gebeurt dat niet meer.’

Het oorspronkelijke Regimentsmonument op de Westenbergkazerne is nagebouwd en staat nu in het Museum Garderegiment Prinses Irene op het terrein van de Generaal Majoor de Ruyter van Steveninckkazerne in Oirschot. Verhuizing van het bakstenen muurtje was niet mogelijk. De namenplaquette is in 2022 vervangen door een beter leesbare plaquette en is opgenomen in het museum aldaar. De complete museumverzameling over het Garderegiment Prinses Irene begon ooit in Vught en verhuisde van Assen via Schalkhaar naar uiteindelijk Oirschot. De collectie van het museum is grotendeels samengesteld uit attributen van veteranen. Er is meer te zien dan alleen foto’s, uniformen en wapens. Er staan ook enkele voertuigen opgesteld.

 

‘Sommige dingen kun je beter niet oprakelen’

 

Facebookgroep
Naast deze museumverzameling leeft de Westenberg ook voort in de Facebookgroep 13 painfbat GFPI Westenbergkazerne. Deze groep telt momenteel 1.300 leden. In deze groep stelden we de vraag: ‘wie wil een opvallende gebeurtenis op de Westenbergkazerne met ons delen?’. Dit vanwege Open Monumentendag dat dit jaar als thema heeft ‘Als muren konden spreken’. Daar kregen we een aantal reacties op waarvan de meest voor de hand liggende reactie komt van Johnny (lichting ‘82/’87: ‘Het is maar goed dat de muren niet kunnen spreken. Sommige dingen kun je beter niet oprakelen.’

Klein dorp
Anja’s eerste herinneringen aan de Westenbergkazerne gaat terug naar 1994 toen ze begon bij het COA. Ze zou er bijna tien jaar werken: ‘Mijn eerste ervaring met de locatie was dat ik het erg versteend vond; indrukwekkende kille Spartaanse gebouwen, mooi karakteristiek hoofdgebouw, versteende binnenplaats en daaromheen het nodige groen.’ Paul herinnert zich de Westenberg in 1996 vooral als een militair complex met grote slaapzalen en bijbehorend sanitair voor groepen. Dat is na 1996 langzaamaan veranderd. ‘Nu heb ik het gevoel dat het een klein dorp is met een centraal dorpsplein met inmiddels grote platanen.’

 

 

Groener dan toen
Na een periode waarin Anja werkzaam was bij andere organisaties, keerde ze in 2022 terug in Schalkhaar: ‘Toen ik het terrein weer opliep, vond ik het heel groen, groener dan toen ik vertrok in 2003. Mijn favoriete plek is nu wel het middenterrein bij lekker weer; veel mensen buiten aan tafels en op bankjes en kinderen aan het spelen. Tegelijkertijd zag ik ook dat de gebouwen nog steeds de gebouwen zijn, daar veranderd niet veel aan. Teleurstellend vond ik dat er heel weinig geïnvesteerd is in onderhoud en vernieuwing van de gebouwen.’ Paul: ‘Toch zijn in 2014/2015 alle woongebouwen van binnen en buiten gerenoveerd. Dat zie je nu niet meer zo, door het intensieve gebruik moet je veel sneller renoveren dan normaal.’

 

‘Ik vind het een karakteristieke omgeving om te behouden’

 


Verduurzamen
Voor de toekomst staan er allerlei plannen op stapel. Anja vertelt dat het de bedoeling is het Poortgebouw evenwichtiger in te delen en te verduurzamen. ‘Een van de ideeën is het inrichten als kantoor voor het woonteam. Dat betekent een compleet nieuwe herinrichting. Aan de buitenkant zal niet veel veranderen omdat het een Rijksmonument is. Dit speelt in het dagelijks werk wel een rol; het terrein is meer vergroend en samen met de stenen gebouwen is het door de jaren mooier geworden. Ik vind het een karakteristieke omgeving om te behouden. Met de nodige verbouwingen, die noodzakelijk zijn, wordt rekening gehouden om zo goed mogelijk aan te sluiten bij de huidige omgeving en de historie. Het verduurzamen is een kostbare zaak, maar zeker de moeite waard.’ Anja vindt het Poortgebouw historisch gezien zeer de moeite waard om behouden te blijven voor het dorp Schalkhaar en omgeving.

 

 

Geheime brief 

Transparantie met de buurt is niet altijd vanzelfsprekend geweest, zo getuigt ook die brief aan de muur op Pauls werkplek. Paul: ‘Met de verbouwing van de officiersmess kwam ik deze brief tegen die toen ook al was ingelijst. Toen dacht ik laat ik hem maar in mijn kantoor ophangen voordat die verdwijnt.’ Het is een geheime brief van 2 november 1957. Gericht aan Koningin Juliana, Staatssecretaris Sociale Zaken A.A. van Rhijn en Minister van Defensie C. Daaronder staat geschreven ‘dat er onder strenge geheimhouding een munitiemagazijn voor maximaal 58 ton munitie wordt opgericht’. Weinig omwonenden zullen geweten hebben van dit explosieve geheim op het terrein van hun buren.
Het AZC doet niet mee aan de Open Monumentendag op 9 en 10 september. Wel kan de omgeving kennismaken met het AZC tijdens Burendag op zaterdag 23 september 2023.

 

Meer weten?
Boek: Schalkhaar. Zicht op Kerk en Dorp; door Ton Groot Koerkamp, Paul Eggermont en Paul Tervoort; uitgegeven door Parochie van de H. Nicolaas te Schalkhaar; 1993.
Boek: In de schaduw van de stad; De geschiedenis van de Gemeente Diepenveen’, Deel II door Wim Coster; uitgegeven door IJsselacademie; 2000.
Boek: De Schallinckhaer, van heideveld tot kerkdorp; Ontstaan en ontwikkeling van het Sallands kerkdorp Schalkhaar’; Idee Diny Mulder-Steman; Tekst Tonny Mulder; 2012.Museum Brigade en Garde Prinses Irene in de Generaal-majoor de Ruyter van Steveninckkazerne in Oirschot, www.fuseliers.nl
Facebookgroep ’13 painfbat GFPI Westenbergkazerne’.

Fotografie: Viorica Cernica